Αριστερός πραγματισμός, εκλογική αποχή και κοινωνική αποστράτευση: μια ευκαιρία για αναστοχασμό στο εσωτερικό των κινημάτων

Η πρωτοφανής αποχή, η κοινωνική αποκινητοποίηση και το επικείμενο κύμα σκληρών μέτρων λιτότητας καλούν για κριτικό αναστοχασμό μετά τη νίκη του ΣΥΡΙΖΑ.

Θοδωρής Καρυώτης,

Σεπτέμβρης 2015
Πρώτη δημοσίευση στα Αγγλικά στο opendemocracy.net

Πραγματικά, δεν έχουμε κανένα λόγο να πανηγυρίσουμε το θρίαμβο της αριστεράς στις εκλογές της Κυριακής. Οι Ευρωπαίοι αριστεριστές που έφτασαν στην Αθήνα για να υποστηρίξουν τον Τσίπρα έχουν δικαιολογία για να γιορτάσουν, αφού έχουν μια εξωτερική οπτική του ΣΥΡΙΖΑ, τις περισσότερες φορές εξιδανικευμένη. Σε ό,τι αφορά τους Έλληνες, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι υπάρχουν έντιμοι και καλοπροαίρετοι άνθρωποι που ψήφισαν τον ΣΥΡΙΖΑ ή ακόμη είναι και μέλη του. Ωστόσο, μετά τις εξελίξεις των τελευταίων μηνών, το τελευταίο πράγμα που θα θέλουν να κάνουν αυτές τις μέρες είναι να πανηγυρίσουν.

Πώς μπορούν να το κάνουν, όταν από αύριο η κυβέρνηση με κορμό το Σύριζα θα ξεκινήσει την εφαρμογή ενός προγράμματος δομικής προσαρμογής που θα εξαπόλύσει σκληρή επίθεση στη φύση και τα λαϊκά στρώματα; Μια κυβέρνηση που έχει ήδη παραιτηθεί από την δυνατότητα να νομοθετεί ανευ κηδεμόνα, και η οποία βρίσκεται υπό συνεχή οικονομικό εκβιασμό από τους πιστωτές.

To ΟΧΙ είναι η μόνη επιλογή που μπορεί να ανοίξει πεδία παρέμβασης για τα κοινωνικά κινήματα

O "κυρίαρχος λαός"  προσέρχεται στις κάλπες την Κυριακή με ένα πιστόλι στον κρόταφο. Ωστόσο, ένα ΟΧΙ είναι η μόνη επιλογή που μπορεί να ανοίξει πεδία παρέμβασης για την υπεράσπιση των κοινών αγαθών και την οχύρωση των συλλογικών μας εγχειρημάτων.

Θοδωρής Καρυώτης

Η απόφαση της κυβέρνησης, αργά την περασμένη Παρασκευή, να θέσει τις προτάσεις των πιστωτών σε δημοψήφισμα εξέπληξε ακόμη και όσους, από τη σκοπιά των κοινωνικών κινημάτων, αγωνίζονται τα τελευταία χρόνια κατά της λιτότητας στην Ελλάδα. Εκείνες τις μέρες οι διαπραγματεύσεις είχαν φτάσει για άλλη μια φορά σε αδιέξοδο, το πρόγραμμα διάσωσης πλησίαζε στο τέλος του, και οι «θεσμοί» -γνωστοι στο παρελθόν και ως «τρόικα»- είχαν για πολλοστή φορά απορρίψει τις περιορισμένες και απέλπιδες προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να μεταφέρει κάποια από τα κόστη της κρίσης στους έχοντες. Αντ' αυτού, απαιτούσαν μεγαλύτερες θυσίες από πλευράς των λαϊκών στρωμάτων: περαιτέρω μειώσεις σε μισθούς και συντάξεις, μια νέα επίθεση στα δημόσια και κοινά αγαθά, περαιτέρω άλωση των εργατικών και κοινωνικών κεκτημένων. Ζητούσαν, δηλαδή, τη συνέχιση ενός προγράμματος λιτότητας που όχι μόνο είχε βυθίσει μια ολόκληρη κοινωνία στην εξαθλίωση, αλλά και είχε αποδεδειγμένα αποτύχει στους στόχους που το ίδιο έθετε: να ελαφρύνει το δημόσιο χρέος και να ενεργοποιήσει την οικονομία της χώρας. Και το επιστέγασμα: ακόμη και η πρόταση 47 σελίδων της ελληνικής κυβέρνησης, την οποία απέρριψαν ως ανεπαρκή οι εταίροι/δανειστές, είχε όλα τα γνωρίσματα ενός νέου πακέτου μέτρων λιτότητας. Ως εκ τούτου, τα κοινωνικά κινήματα είχαν αρχίσει την προετοιμασία για να αντισταθούν σε ένα ακόμη μνημόνιο· οργανώθηκαν ακόμη και προπαρασκευαστικές συναντήσεις για την αναβίωση του κινήματος των πλατειών του 2011.

Στο πλαίσιο αυτό, η απόφαση της κυβέρνησης να διοργανώσει δημοψήφισμα φάνηκε έντιμη ακόμη και σε όσους, μέσα στην αριστερά και τα κινήματα, ασκούν κριτική κατά της κυβέρνησης. Ο πρωθυπουργός παραδέχτηκε ότι η εντολή που οι Έλληνες του έδωσαν τον Ιανουάριο, δηλαδή να αντιστρέψει τους όρους της λιτότητας χωρίς να έρθει σε ρήξη με τους πιστωτές, ήταν αδύνατο να έρθει εις πέρας. Ήταν επιτακτική ανάγκη, λοιπόν, να ρωτήσει και πάλι τους πολίτες σχετικά με το πώς θα προχωρήσουμε. Σε μια Ευρωπαϊκή Ένωση που κυβερνάται από τεχνοκράτες εντολοδόχους του οικονομικού κατεστημένου, το να ζητήσει μια κυβέρνηση από τους πολίτες να συμμετέχουν στις αποφάσεις που επηρεάζουν τη μοίρα τους μοιάζει ριζοσπαστική πράξη. Πράγματι, το σύνολο των ελληνικών μνημονιακών δυνάμεων κατήγγειλε την προκήρυξη του δημοψηφίσματος ως «πραξικόπημα».

Ωστόσο, πρέπει να κρατήσουμε αποστάσεις από τις φωνές που παρουσιάζουν θριαμβευτικά το δημοψήφισμα ως πράξη «άμεσης δημοκρατίας». Η άμεση δημοκρατία είναι η συνεχής συμμετοχή των πολιτών στη διαχείριση των υποθέσεών τους χωρίς τη διαμεσολάβηση των επαγγελματιών πολιτικών, η ικανότητα των απλών ανθρώπων να καθορίσουν το περιεχόμενο του δημόσιου διαλόγου. Δεν μπορούμε να ονομάσουμε «πράξη άμεσης δημοκρατίας" ένα δημοψήφισμα που ζητά απλά από τους πολίτες να διαλέξουν πλευρά σε ζητήματα πολύ ασαφή, προϊόντα μιας σειράς συνεδριάσεων κεκλεισμένων των θυρών. Πράγματι, οι πολίτες καλούνται να αποφασίσουν σε αυτό το "ιστορικό" δημοψήφισμα, χωρίς να κατανοούν πραγματικά το ερώτημα, χωρίς να μπορούν να προβλέψουν τις συνέπειες της ετυμηγορίας τους, και χωρίς να έχουν συλλογικά διαμορφώσει ένα «σχέδιο Β» για την επόμενη μέρα.

Αυτόνομα Κινήματα και Εξουσία

Τα ανερχόμενα αριστερά κόμματα υπόσχονται την επιστροφή σε μια εποχή όπου το κράτος διαμεσόλαβούσε στις κοινωνικές και ταξικές διαμάχες. Ωστόσο, οι ριζοσπαστικές κοινωνικές αλλαγές προϋποθέτουν τον μετασχηματισμό των αυτόνομων κινημάτων σε δομές αντεξουσίας αδιαχώριστες από την κοινωνία.

Θοδωρης Καρυώτης και Αντώνης Μπρούμας

Δημοσιέυτηκε στη Βαβυλωνία, Τευχος 15, Σεπτέμβρης 2014

  “[...] για μας το περιεχόμενο του επαναστατικού προτάγματος είναι να γίνουν οι άνθρωποι ικανοί να παίρνουν στα χέρια τους τις υποθέσεις τους, και το μόνο μέσο για να αποκτήσουν αυτή την ικανότητα είναι να παίρνουν τις υποθέσεις τους στα χέρια τους όλο και περισσότερο”.

Κορνήλιος Καστοριάδης (1979)

Η κοινωνική αναμέτρηση διεξάγεται σήμερα με πολεμικούς όρους. Η καπιταλιστική κυριαρχία επιλύει τις σύγχρονες αντιφάσεις της όχι με την παραχώρηση δικαιωμάτων και προνομίων στα κατώτερα στρώματα, όπως έκανε στο παρελθόν, αλλά με την εγκαθίδρυση μιας μόνιμης κατάστασης εξαίρεσης, όπου όλα τα μέτρα κοινωνικής μηχανικής είναι νομιμοποιημένα και κάθε είδους διαμαρτυρία θεωρείται εχθροπραξία.   Η εύρεση των νέων ισορροπιών αποτελεί ακόμη ζητούμενο, που θα απαντηθεί με την αλλαγή –ή μη– των συσχετισμών δύναμης από την είσοδο των από κάτω στο προσκήνιο της πολιτικής. Σε αυτό το κοινωνικοιστορικό πλαίσιο αναδύεται στην Ευρώπη το ενδεχόμενο κυβερνήσεων της αριστεράς, με προμετωπίδα τον ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα και το νεοφερμένο Podemos στην Ισπανία, ως αντιπαραβολή στο ενδεχόμενο ενός νεοφιλελεύθερου αυταρχισμού, κοινωνικά παγιωμένου σε εθνικιστικές βάσεις.

Οι περίοδοι καθεστωτικής κρίσης αποτελούν στιγμές κοινωνικού ανταγωνισμού, όπου οι θέσεις των αντιτιθέμενων κοινωνικών δυνάμεων ρευστοποιούνται. Στην παρούσα κρίση τα αυτόνομα κινήματα αναδύονται μέσα από τις σύγχρονες αντιφάσεις του καπιταλισμού ως τα κύρια συλλογικά υποκείμενα με δυνατότητες για ριζοσπαστικές συνθέσεις και κοινωνικές αλλαγές. Αποτελούν τον βασικό αντίπαλο της καπιταλιστικής κυριαρχίας στη σύγχρονη κοινωνική αναμέτρηση, με τις εξελίξεις στα κοινοβούλια αλλά και οπουδήποτε αλλού να αποτελούν ουσιαστικά αντανάκλαση της άμπωτης ή της παλίρροιας των κινημάτων. Εντούτοις, δομούνται ως υποκείμενα με όρους, που για την ώρα αδυνατούν να ανοίξουν απελευθερωτικές προοπτικές σε μακρο – κοινωνικό επίπεδο και, τελικά, έτσι να σηκώσουν το βάρος της αναμέτρησης. Μοιραία λοιπόν, μεγάλα κομμάτια των καταπιεζόμενων εναποθέτουν τις ελπίδες τους σε μία αριστερή διαμεσολαβητική προοπτική με πεδίο πάλης και τελικό ορίζοντα τα αποσυντιθέμενα έθνη – κράτη.

John Holloway: «Το Podemos και ο ΣΥΡΙΖΑ μπορούν να βελτιώσουν τα πράγματα, αλλά η πρόκληση είναι να βγούμε από τον καπιταλισμό»

"Ειλικρινά πιστεύω πως βρισκόμαστε σε μια κατάσταση που δεν υπάρχουν μακροπρόθεσμες λύσεις για την ανθρωπότητα μέσα στον καπιταλισμό."

Συνέντευξη στον Amador Fernández-Savater

Μετάφραση: Κατερίνα Νασιώκα

Το 2002, ο John Holloway εκδίδει ένα βιβλίο αναφοράς: Να αλλάξουμε τον κόσμο χωρίς να πάρουμε την εξουσία. Εμπνευσμένος από το ¡Ya basta! των ζαπατίστας, από την κοινωνική έκρηξη της Αργεντινή το 2001/2002, και το κίνημα της αντι-παγκοσμιοποίησης, ο Holloway συζητά μια υπόθεση: δεν είναι η ιδέα της επανάστασης ή της αλλαγής του κόσμου που έχει αμφισβητηθεί από την κατάρρευση του αυταρχικού κομμουνισμού, αλλά η ιδέα τηςεπανάστασης ως κατάληψης της εξουσίας και αυτή του κόμματος ως κατεξοχήν πολιτικού εργαλείου.

Μια άλλη έννοια σχετικά με την κοινωνική αλλαγή υποδεικνύεται από τα κινήματα, και γενικά από όλες τις, περισσότερο ή λιγότερο, ορατές πρακτικές που ακολουθούν μια διαφορετική λογική από αυτή του κέρδους: της διάρρηξης του καπιταλισμού, δηλαδή της δημιουργίας χώρων, στιγμών και δραστηριοτήτων που προεικονίζουν έναν διαφορετικό κόσμο. Εξεγερτικότητες σε κίνηση. Από αυτή τη σκοπιά, το ζήτημα της οργάνωσης δεν συμπίπτει πλέον με το κόμμα αλλά περνά μέσα από το ερώτημα του πώς αναγνωρίζονται και συγκλίνουν οι ρωγμές που προχωρούν σχίζοντας τον καπιταλιστικό ιστό.

Αλλά μετά το «να φύγουν όλοι!» της Αργεντινής ήρθε η κυβέρνηση Kirchner και μετά το «δεν μας εκπροσωπούν» εμφανίστηκε το Podemos (*Μπορούμε). Συναντήσαμε τον John Holloway στην Πουέμπλα του Μεξικού για να τον ρωτήσουμε αν, μετά από μια δεκαετία και όλα όσα συνέβησαν μέσα σε αυτή, από τις προοδευτικές κυβερνήσεις της Λατινικής Αμερικής μέχρι το Podemos και το Σύριζα στην Ευρώπη, και τα προβλήματα των αυτο-οργανωμένων πρακτικών για να υπάρξουν και να πολλαπλασιαστούν, συνεχίζει να πιστεύει ότι είναι δυνατόν «να αλλάξουμε τον κόσμο χωρίς να καταλάβουμε την εξουσία».

Αρχικά, John, θα ήθελα να σε ρωτήσω από πού προέρχεται, πού βασίζεται, η ηγεμονική ιδέα της επανάστασης κατά τον 20ο αιώνα, δηλαδή η ιδέα της κοινωνικής αλλαγής μέσω της κατάληψης της εξουσίας;

JH: Νομίζω ότι το κεντρικό στοιχείο είναι η εργασία, η εργασία νοούμενη ως μισθωτή εργασία, δηλαδή, αποξενωμένη ή αφηρημένη εργασία. Η μισθωτή εργασία ήταν και είναι η βάση του συνδικαλιστικού κινήματος, των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων –που ήταν η πολιτική τους πτέρυγα– και, επίσης, των κομμουνιστικών κινημάτων. Η έννοια αυτή διαμόρφωνε την επαναστατική θεωρία του εργατικού κινήματος: ο αγώνας τηςμισθωτής εργασίας ενάντια στο κεφάλαιο. Αλλά ο αγώνας της ήταν περιορισμένος, επειδή η μισθωτή εργασία είναι το συμπλήρωμα του κεφαλαίου και όχι η άρνηση της.

Δεν καταλαβαίνω τη σχέση ανάμεσα σε αυτή την ιδέα της εργασίας και στην επανάσταση μέσω της κατάληψης της κρατικής εξουσίας.

JH: Ένας τρόπος για να κατανοηθεί αυτή η σχέση είναι ο εξής: αν ξεκινάς με βάση τον ορισμό της εργασίας ως μισθωτής ή αποξενωμένης εργασίας, ξεκινάς από την ιδέα ότι οι εργαζόμενοι είναι θύματα καιαντικείμενα του συστήματος κυριαρχίας. Και ένα κίνημα που αγωνίζεται για να βελτιώσει της συνθήκες ζωής των εργαζομένων (που θεωρούνται θύματα και αντικείμενα) απευθύνεται άμεσα στο κράτος. Γιατί; Επειδή το κράτος, εξαιτίας του ίδιου του διαχωρισμού του από την κοινωνία, είναι ο ιδανικός θεσμός, εφόσον επιδίωξη είναι να εξασφαλιστούν οφέλη για το λαό. Έτσι σκέφτεται η παράδοση του εργατικού κινήματος και η παράδοση των αριστερών κυβερνήσεων αυτή τη στιγμή στην Λατινική Αμερική.

Η "αριστερή στροφή" και τα κοινωνικά κινήματα: Τι θα σήμαινε μία αριστερή κυβέρνηση για τα εγχειρήματα κοινωνικής χειραφέτησης;

Το κείμενο αυτό έχει σκοπό να ζυγίσει, από την σκοπιά όσων εργάζονται "απο τα κάτω" για την κοινωνική χειραφέτηση, τα θετικά και τα αρνητικά μίας πιθανής αριστερής κυβέρνησης στις επικείμενες εκλογές, και τις νέες προκλήσεις που θα έχουμε να αντιμετωπίσουμε ως κινήματα από την επόμενη μέρα.

Θοδωρής Καρυώτης

Ιούνιος 2012

Σίγουρα για όσους/ες επιθυμούν την κοινωνική χειραφέτηση από τα κάτω, όποιον –ίσμο και να ασπάζονται -ή να μην ασπάζονται- ο δρόμος για μια ελεύθερη και δίκαιη κοινωνία δεν περνάει από τις εκλογές. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι ως κοινωνικά κινήματα δεν πρέπει να έχουμε μία αίσθηση ιστορικότητας. Σίγουρα το ποιός και το πώς κυβερνάει επηρεάζει την καθημερινότητα των κινημάτων με πολλούς τρόπους. Το κράτος, όσο και αν το απορρίπτουμε ως  προνομιακό πεδίο διοχέτευσης και επίλυσης των κοινωνικών συγκρούσεων, συνεχίζει για μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας να είναι πόλος έλξης της επιθυμίας για κοινωνική αλλαγή.

Με αυτό το κείμενο δεν φιλοδοξώ να υποδείξω σε κανέναν/μία τι να ψηφίσει ή αν θα απέχει, αλλά να εξετάσω –ψύχραιμα και χωρίς συνθηματολογία- τι θα σήμαινε ένας πιθανός θρίαμβος της αριστεράς στις εκλογές  και τι καινούριες προκλήσεις θα δημιουργούσε για τα κινήματα κοινωνικής χειραφέτησης, αντλώντας παραδείγματα από τις εμπειρίες διαφόρων χωρών.

Είναι η πρώτη φορά σε μια ευρωπαϊκή χώρα που ένα αριστερό κόμμα που παραδοσιακά στέκεται μακριά από το δίπολο των κομμάτων διαχείρισης βρίσκεται κοντά στη κατάκτηση της κρατικής εξουσίας στα πλαίσια του κοινοβουλευτικού παιχνιδιού.  Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι ένας πολυσυλλεκτικός πολιτικός συνδυασμός στον οποίο συνυπάρχουν πολλές διαφορετικές αντιλήψεις, από την ριζική ανατροπή έως την ήπια διαχείριση του καπιταλισμού.  Πολλοί συναγωνιστές μπορεί να βλέπουν θετικά την άνοδο αυτού του κόμματος, αφού ο ΣΥΡΙΖΑ φρόντισε να είναι παρών σε όλες τις σημαντικές κινηματικές στιγμές των τελευταίων χρόνων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ένα μεγάλο κομμάτι του ΣΥΡΙΖΑ –άσχετα αν συμφωνούμε ή όχι με την οπτική του και την πρακτική του- έχει κινηματικές καταβολές.

Αντίστοιχες εμπειρίες υπάρχουν παγκόσμια κυρίως στην Λατινική Αμερική. Εκεί μετά από δεκαετίες νεοφιλελεύθερων κυβερνήσεων, εμφανίζονται την τελευταία δεκαετία η μία μετά την άλλη κυβερνήσεις με αριστερές ευαισθησίες, με -λιγότερο ή  περισσότερο- ριζοσπαστικά προγράμματα, πολλές από αυτές –όπως το παράδειγμα του MAS στην Βολιβία- με κινηματικές καταβολές, κάθε μία με τις ιδιαιτερότητες του πλαισίου στο οποίο εμφανίζεται.

Πως έχουν επηρεάσει αυτές οι κυβερνήσεις την καθημερινότητα του πλούσιου κινηματικού κόσμου της Λατινικής Αμερικής; Και τι συμπεράσματα θα μπορούσαμε να βγάλουμε για τη σχέση που θα είχαν εδώ τα κοινωνικά κινήματα με μία πιθανή αριστερή κυβέρνηση; Φυσικά αναφέρομαι κυρίως στα κινήματα που αγωνίζονται για την κοινωνική χειραφέτηση ενάντια και πέρα από τα στενά όρια που θέτει το κράτος: ιθαγενικές αυτόνομες κοινότητες, το κίνημα των ακτημόνων στην Βραζιλία, τους Ζαπατίστας στο Μεξικό, τους άνεργους  piqueteros στην Αργεντινή,  το κίνημα για την αυτοδιαχείριση του νερού στη Βολιβία, αλλά και όλες αυτές τις πρωτοβουλίες στην Ελλάδα που με ορίζοντα την αυτονομία οικοδομούν εναλλακτικές στο υπάρχον:  κοινωνικά κέντρα, καταναλωτικοί και παραγωγικοί συνεταιρισμοί, αστικές καλλιέργειες, οικοκοινότητες, εγχειρήματα κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, δίκτυα ανταλλαγών, συνελεύσεις γειτονιών, κινήσεις για την προάσπιση των κοινωνικών αγαθών και του φυσικού περιβάλλοντος, δομές κοινωνικής αλληλεγγύης. Κινήματα δηλαδή που δεν διεκδικούν απλά μεγαλύτερο κομμάτι από την πίτα της καπιταλιστικής «ανάπτυξης», αλλά οραματίζονται ένα διαφορετικό πολιτισμό και ξεκινάν να τον χτίζουν εδώ και τώρα.